راچێل کارسون

د بوارێ رونکرنا ژینگەزانیێ (ecology) و پەخشانا پاراستنێ، راچیل کارسون وەکی هێزەکا نابەزێت دیاردبیت ، کەسیایەتیاکا ئەمریکیا روناکبیر کو بەرهەمێن وی یێن جیاواز بو ئەگەر پتر سروشتی بگەهن . بەرهەمێن وێ روناهی لبەر رێکا مە ڤەکر و هاری مە کر ببینین ئاریشێن ئالوزێن کو ژینگەها مە توش دبت . ژ دایکبوویە ٢٧ هەیڤا ٥ سالا ١٩٠٧ ل سپرینگدل پەنسلڤانیا ، زانایا بایولوجیا دەریایی بوو ، پارێزەرا ژینگەهێ ، نڤیسەر .

سالێن وێ یێن دەستپێکێ وەک دەستپێکا چێروکێ بی ، دورماندووری دەنگێن هێمن و ئارام یێن سروشتی ، وی دەمیدا ، سرۆشت بوویە هەڤاڵا وێ یا نێزیک ، کارتێکرن ل هزرا وێ کرییە دەربارەی سروشتی . راچێل کارسون چوویە زانکۆیا پێنسلڤانیا یا ئافرەتان ، سەرکەفتنەکا ئەکادیمی نیشان دایە و باوەرناما بایولوجیێ وەرگرتییە ل سالا ١٩٢٩ . پاشی خواندنا خۆ تومارکرییە ل زانکویا هوپکنز ، گەلەک زانین وەرگرتییە و باوەرناما ماستەرێ دەستخوڤە ئیناتیە د زانستێ گیانەوەرا .

ل دەستپێکا کاروانێ وێ ، راچێلی کارکرییە وەکی بایولوجیا نوی یا دەریایی دگەل نڤیسینگەها ویلایەتێن ئیکگرتی یێن گرتنا ماسیا کو پاشی بوویە خزمەتا ماسییان و ژیارا هشکاتی یا ئەمریکی . لێگەریانا وێ یا ژیر بو ژیانا دەریایی تایبەتی یا ماسیا نە بەس ستایشکرن دەستخوڤە ئیناییە بەلکو رێک بو وێ هاتییە دیارکرن وەک شارەزایەک دبوارێ زانستی دا .

د سالێن ١٩٥٠ ، راچێلێ دەستپێکر ب گوتنا چیروکەکێ تەمامی ژ دەرڤەی زانستی ، چیروکەک دەربارەی نە رحەتیا ژینگەهێ . هوشداری دایە دەربارەی گەلەک بکارئینانا دەرمانێن کیمیایێن کوشتنا مێش و مێریا . بەرهەمێ وێ ژهەما گرنگتر (silent spring) ، بەلاڤبوویە سالا ١٩٦٢، مەترسیێن مێش کۆژ دیارکرییە و چاوا زیانێ دگەهینت ژینگەهێ ، بالندان و هەتا ساخلەمیا مروڤان .

راچێل کارسون گەلەک ناسناڤ وەرگرتینە ، هندی ستێرا ل ئەسمانا . ل سالا ١٩٦٣ هاتیە ڕومەت کرن ب میدالیا ئودوبون بو کارێ وێ ل پارێزەریا پاراستنا ژینگەهێ . پشتی وەغەرکرنا وێ ، ل سالا ١٩٨٠ ، بەردەوام خو پشتی مرنا وێ ژی دهاتە ناسناڤکرن ب میدالیا سەروکاتیا ئازادیێ وەک نیاسین بو خزمەتا وێ بو ژینگەهێ .

راچێل کارسون ، کەسەکا تایبەت ، تووشی گەلەک چالنجا بوویە وەکو ئافرەت د بوارەکێ گەلەک زەلام ناڤدا ب ئیرادە. خۆ پشتی پشکنینا پەنجەشێرا سینگی ، چرکەکا نەخوش د ژیانا وێ دا ، وێ حەزا خۆ ژدەست نەدا وێ نڤیسین تەمام کر هەتا ١٤ هەیڤا ٤ سالا ١٩٦٤ دەمێ وەغەرکری .

بەرێخوەدانەک بو بەرێ ، میراتێ راچێل کارسونێ هاتییە نڤیسین د مێژوویا گرنکیدان ب سروشتی ، وەک نموونەک بو زانستی و شارەزایی د گوتاربێژییێ دا . د پەرتووکا (silent spring) نامەیەکا بلندا دەربارەی تیگەهشتنا ژینگەهێ ، کارتێکرنەکا بێ دوماهیک نیشا مەدایە دەربارەی گرنگیا پاراستنا و ریکێخستنا ژینگەهێ .

هزرێن راچێلێ هاتنە چاندن بو دەمێن بهێن بو گرنگیدان ب ژینگەهێ و چێکرنا یاسایا بو پاراستنا وێ . میراتێ وێ مەزنبوویە برێکا نفشێن مروڤان کو کاردکەن بو پاراستنا سروشتی ، وەکی چالاکسازا . راچێل بوویە هێما نە بەس بوو زانایان ، بەلێ بوو هەمی مروڤان کو گرنگیێ ددەتە ڤێ جیهانێ . گرنگیا راچێلێ دی هەتا هەتا یێ مینت ، دئینت بیرا مە کا چەندا گرنگە ژینگەها مە ، میراتێ وێ ئیلهامێ بوو وان چێدکەت یێن گرنگیێ ددەنە سروشتی . دیاردکەت کو گرنگیدان ب ئەردێ یا گرنگە بو هەمی جیاوازیێن و رەنگێن ژیانێ هەین .